Professor Natalya Todorova (56) geeft in haar interview met Johannes Colpa een verhaal dat eigenlijk symbool staat voor de ervaringen van veel oost-Oekraïense hogeropgeleiden. Ze spreekt over haar ervaringen tijdens de uitbraak van separatisme in Donetsk en de overduidelijke Russische betrokkenheid. Daarnaast geeft zij haar visie over de huidige situatie van de Oekraïense samenleving en de toekomst van haar land, met het associatie verdrag in het vooruitzicht. Todorova haalde in 1987 haar doctoraat en werkte tot haar vlucht uit Donetsk in 2014 bij de Donetsk Nationale Universiteit. Ze moest met haar familie vluchten en kon met haar man, een professor geschiedenis, een nieuw bestaan in west-Oekraïne opbouwen. Toen Todorova nog in Donetsk woonde was ze in contact met westerse media. Ze ontmoette de Nederlandse activist Johannes Colpa rond Kerst 2015.
Zie ook: In English, Deutsch
Kan je een algemene indruk geven van je leven voor de oorlog?
Voor de oorlog werkte ik meer dan 30 jaar bij de grootste en oudste universiteit van de Donbas-regio, de Donetsk landelijke Technische Universiteit. Ik leidde het departement van internationale-, onderwijs- en zakelijke communicatie. Deze had een goede reputatie vanwege het hoge niveau van het onderwijs en de internationale coöperatie met universiteiten in Nederland, Duitsland, Frankrijk, Spanje en Finland. Ik had ook deel genomen aan veel projecten van het Oekraïense Ministerie van onderwijs, de British Council en de American Council in Oekraïne. Mijn man werkte als professor geschiedenis bij het klassiek Donetsk Landelijk Universiteit. Mijn oudste dochter studeerde af in Duitsland, en werkt en woont in het buitenland. Onze jongste dochter heeft ervoor gekozen haar leven aan muziek te wijden en studeerde piano bij een lokale musical college. Ze had een aantal muzikale wedstrijden gewonnen en was van plan te gaan met studeren aan het conservatorium. Wij woonden in het centrum van Donetsk, en wij hadden een zomerhuisje in Sevastopol op de Krim.
Heb je ooit uitingen van separatisme gezien voor de oorlog?
Nooit. In tegenstelling, we waren trots dat het Donetsk gebied, dat beroemd is om internationaal te zijn, erg tolerant was voor verschillende landen en talen. We hadden Griekse en Joodse gemeenschappen die hun taal en cultuur konden uitdragen. De meeste mensen spraken Russisch, maar op de scholen en universiteit werd de Oekraïense taal de gangbare taal waar de leerlingen makkelijk aan wenden. Toen de overheid maatregelen nam om de aanwezigheid van de Oekraïense taal te versterken waren het de oudere mensen die hier bezwaar tegen hadden. De oude generatie wilde geen verandering, maar dat is meestal bij ouderen, en het leverde geen probleem op. Mijn studenten waren tweetalig en schakelde makkelijk tussen Russisch en Oekraïens. Er was een speciaal beeld geschapen van het Donbas gebied, al lang voor de val van de Sovjet-unie, als het gebied van de sterke hardwerkende man, met een hoog ontwikkelde industrie, dat heel Oekraïne zou “voeden” Dit beeld was lang door de autoriteiten en de media ondersteund om een lokale identiteit te creëren, een gevoel van regionale trots. Echter dit betekende niet dat de lokale bevolking aspiraties had om zelfstandig te worden, of een gedeelte van Rusland. In 1991 stemde bijna 84% van zowel de Donetsk als de Loehansk regio vóór Oekraïense onafhankelijkheid.
Was jij actief in de Maidan bewegingen? zo ja, hoe reageerde mensen in je omgeving hierop?
Ik was extreem teleurgesteld in de ontwikkelingen in mijn land na de “oranje” revolutie van 2004. Ik zag hoe onze corrupte leiders de gewone mensen manipuleerden. Dus ik besloot dat ik niet zou meedoen met deze spelletjes zodat ik niemand de kans zou geven mij te manipuleren. Toch was ik niet in staat mijn verontwaardiging binnen te houden toen ik zag hoe de jeugd in elkaar werd geslagen door de politie terwijl ze vredig demonstreerden voor een Europese toekomst. Toen Poetin Oekraïne van fascisme beschuldigde en plannen maakte voor een gewapende interventie had ik zelfs nog vertrouwen op de rationaliteit van mensen binnen de Russische regering. Maar toen het Russische parlement unaniem het groene licht gaf voor Poetin’s militaire invasie van Oekraïne kon ik me niet meer inhouden.
Een aantal vrouwen probeerden in een kerk te schuilen terwijl ze gevolgd werden door deze bandieten met honkbal knuppels. De geestelijken van de orthodoxe Patriarchaat van Moskou weigerden de meiden de kerk binnen te laten
Er waren verschillende lokale “Euro-Maidan” bewegingen en demonstraties waar we heen gingen om ons verzet tegen separatisme en de Russische agressie te uiten. We organiseerde onszelf met behulp van sociale netwerken. Ik was trots dat mijn studenten tot de meest actieve organisatoren van pro-Oekrainse anti-separatisten bijeenkomsten behoorden. Echter al snel werden we geconfronteerd met de gewapende mannen die van buiten de Donbas kwamen en de aanwezige demonstranten zonder onderscheid begonnen te mishandelen, een meisje, een tiener, een gepensioneerde. Een aantal vrouwen probeerden in een kerk te schuilen terwijl ze gevolgd werden door deze bandieten met honkbal knuppels. De geestelijken van de orthodoxe Patriarchaat van Moskou weigerden de meiden de kerk binnen te laten omdat ze “Banderovtsy” zouden zijn omdat ze Oekraïne steunen [ ‘Banderovtsy’, letterlijk Bandera-man, is een beledigende term van Russen voor Oekraïners, een verwijzing naar de nationalistische leider Stephan Bandera] Een jonge activist werd neergestoken bij een van onze bijeenkomsten. De Pro-Oekraïense activisten hadden geen wapens en protesteerden vredig. De politie greep niet in toen de demonstranten aangevallen werden. Ze stonden en observeerden. Toen ik ze vroeg om in te grijpen zei de politie dat ze daar geen bevel voor gekregen hadden.
Het is niet verbazingwekkend dat de meeste gewone mensen besloten thuis te blijven wachten tot de autoriteiten of Akhmetov’s mannen de chaos zouden beëindigen. [Rinat Akhmetov (1966) is een zakenman uit Donetsk, die de Partij van de Regio’s van Janoekovitsj steunde] Maar dat gebeurde niet. Als een gevolg stierven de straten van Donetsk-stad, met haar miljoen inwoners, elke dag na 6 uur avonds uit.
Na die gevaarlijke bijeenkomsten, toen de organisatoren toegaven dat ze de veiligheid van de deelnemers niet konden verzekeren, besloten mijn man en ik dat we onze inspanningen zouden concentreren om de wereld te informeren over wat er in Oekraïne gebeurde. De periode februari-mei was voor ons druk met interviews die we gaven aan media uit de hele wereld.
Wanneer werd jij voor het eerst met de oorlog geconfronteerd?
Voor mij betekend oorlog omringd zijn door bewapende mensen. Het meest surrealistische dat ik meemaakte was in mei 2014, toen mannen in militaire uniform en Kalashnikov door de straten zag rennen, tussen de stedelingen die vredig met hun kinderen wandelden of in cafés zaten alsof hun leven gewoon doorging. Toen kwamen er Tsjetsjenen [Islamitsche etnische minderheid uit Zuid-Rusland], die zich gedroegen alsof het land van hen was. Ze liepen een luxe restaurant in Donetsk in en legde een handgranaat op tafel toen het tijd was de rekening te betalen. Was het toen al geen oorlog? De duidelijkste tekenen van de aankomende oorlog waren de dronken onverzorgde en gewapende mannen die over straat liepen, en ons kwamen vragen, met een sterk Russisch accent, of we voor Oekraïne waren of de Donetsk volksrepubliek steunden.
Wat waren de eerste veranderingen die je merkte toen de separatisten de macht in handen namen?
Eerst namen we deze nieuwe macht niet serieus. We dachten dat het clowns waren en waren verbaasd dat de autoriteiten het toestonden dat ze zich zo gedroegen. Toen leerden we over de activisten die verdwenen en later dood gevonden werden. We leerden over de kelder waar ze mensen heen brachten die ze ervan verdachte pro-Oekrainse te zijn of die gearresteerd werden door valse informatie van een “waakzame weldoener”. Ze martelden, chanteerde en vermoordde de gevangenen en namen hun bezittingen af. De stedelingen werden erg zorgvuldig in hoe ze hun gedachten en opinies uitdrukten: wie weet wie je rapporteren zou ? De nieuwe “autoriteiten” begonnen te dicteren waar we heen mochten, hoe we ons moesten kleden etc. en moedigde de bevolking aan de “vijanden” van het nieuwe republiek te verlinken. Natuurlijk had de nieuwe autoriteit de Russische vlag, de vlaggen van het Donetsk volksrepubliek en communistische vlaggen. Overal verschenen posters van Stalin, Poetin en het USSR.
De lokale sociologen van de Donetsk Landelijke Universiteit bewezen in maart 2014 dat alleen 30% van de lokale bewoners het idee steunden van zelfstandigheid van Donetsk of deel van Rusland worden.
Hoe groot denk je dat het percentage van de bevolking dat de separatisten steunden was?
Tussen mijn vrienden en collega’s steunden niemand de separatisten, omdat er tussen de separatisten geen leiders waren die een opgeleid iemand kon respecteren of zelfs serieus nemen. De lokale sociologen van de Donetsk Landelijke Universiteit bewezen in maart 2014 dat alleen 30% van de lokale bewoners het idee steunden van zelfstandigheid van Donetsk of deel van Rusland worden.
Wanneer besloot je te vertrekken en wat was hier de aanleiding toe?
Toen we Donetsk verlieten in juli 2014 dachten we niet dat we zo lang weg zouden blijven. De laatste druppel die ons overtuigde te vertrekken waren bewapende mannen naast ons huis. We hadden het geluk dat we onze jongste dochter naar het buitenland konden sturen om haar zus te bezoeken. Op de 3e juli namen mijn collegeas en ik het entree examen voor het masters programma af. We moesten de locatie van het examen veranderen omdat het gebouw van de universiteit de dag ervoor opgeblazen was. We waren al onze verplichtingen nagekomen en vertrokken naar de Krim om in ons zomerhuis in Sevastopol te verblijven tot het begin van het volgende academisch jaar. Hopend dat de chaos in onze thuisstad snel zou kalmeren lieten we belangrijk documenten en bezittingen achter in Donetsk. Midden augustus realiseerden we dat het onmogelijk zou zijn om naar huis terug te keren omdat ze waren begonnen de stad intensief te bombarderen. De gebouwen van de universiteit waren geruïneerd en sommige van mijn collega gedood.
Denk je dat het leven in Oekraïne positief veranderd is? Hoe voel je je nu over je eigen leven.
Over het algemeen kan ik niet zeggen dat het leven in Oekraïne zich positief ontwikkeld heeft. Wat goed is, is dat de meerderheid van onze bevolking zichzelf als Oekraïner begon te identificeren, vaderlandse liefde en medeleven voor mensen die het moeilijk hebben begonnen te voelen. De sterke vrijwilligers-bewegingen bewezen veel effectiever voor soldaten en vluchtelingen te kunnen zorgen dan de regering en de militaire autoriteiten wiens taak het was. Deze positieve veranderingen waren veroorzaakt door de oorlog en zijn de voorlopers van de nieuwe burgerlijke gemeenschap. De soldaten die het land verdedigen en de vrijwilligers die ze van levensmiddelen voorzien vormen het geweten van de samenleving, waarvan corrupte politici bang zouden moeten zijn.
Toch bloedt mijn hart als ik hoor hoeveel mensen er vermoord zijn in oost-Oekraïne en denk aan de geruïneerde levens van mijn vrienden en collegeas. Ik zie mijn huis in Donetsk elke avond in mijn dromen en heb geen kans om mijn thuisstad te bezoeken, tot het gebied vrij is van bezetting.
Mijn leven ziet er nu vredig uit. Ik heb een degelijke baan, in tegenstelling tot veel van mijn ex-collegeas. Ik heb mijn professionele status en veel connecties verloren. Ik heb mijn nieuwe universiteit een hoop te bieden maar voel nog niet dat dat nodig is. Misschien proberen ze mij te ontzien na de situaties die ik heb meegemaakt, of wellicht moet ik zelf meer initiatief tonen. Maar ik ben veilig, omringd door goede en behulpzame mensen, waar ik erg dankbaar voor ben. Mijn dochters zijn beide veilig. Ik woon in Transkarpatië, het land van overvloed, een rijke geschiedenis, unieke cultuur en gulle mensen. Toch bloedt mijn hart als ik hoor hoeveel mensen er vermoord zijn in oost-Oekraïne en denk aan de geruïneerde levens van mijn vrienden en collegeas. Ik zie mijn huis in Donetsk elke avond in mijn dromen en heb geen kans om mijn thuisstad te bezoeken, tot het gebied vrij is van bezetting.
Wat zijn jou verwachtingen voor de toekomst van het bezette gedeelte van oost-Oekraïne?
De toekomst is erg vaag, als je het aan mij vraagt. Het grootse deel van de lokale elite verliet het gebied. Ze reisden achter banen en veiligheid voor hun families na. Het is geen geheim dat de huidige situatie voor de machthebbers aan beide kanten een kans voor zelfverrijking is. We zien geen politieke wil van de Oekraïense regering om de huidige situatie te verhelderen, bijvoorbeeld door de zogenaamde ATO (anti-terroristische operatie) bij haar ware naam te noemen – een oorlog. Ze leken wel blind en doof toen Krim-Tataarse activisten een duidelijk standpunt over de bezetting van de Krim innamen. Ik gok dat de toekomst van de bezette gebieden zal lijken op die van Abkhazia of Transnistria, wat zonde is. Ik wil niet de mogelijkheid bespreken dat Oekraïne dit gebied vergeet, zoals sommigen zeggen: “als ze zelfstandig willen zijn, laat ze en vergeet het” . Het feit is dat er in de Donbas regio altijd al mensen zijn geweest die Oekraïens spraken en het is niet eerlijk om ze nu in de steek te laten.
Wat vind je van het perspectief van het Associatieovereenkomst tussen de Europese Unie en Oekraïne?
Ik geloof sterk dat de associatie overeenkomst een krachtig bericht is voor Oekraïne en de EU. Herinner je dat de Oekraïense revolutie begon met een vredige bijeenkomst van pro-Europese studenten, die vol passie vertelden over hun beeld van een Europese toekomst? Veel Oekraïners verwachtten betekenisvolle steun van de EU en VS in hun strijd met Russische agressie maar EU leiders limiteerde zich tot hun “ernstige zorgen” uitdrukken. Als resultaat kwam het Oekraïense publiek tot de conclusie dat de EU niet om Oekraïne geeft, niet met Oekraïne samen wil werken, laat staan Oekraïne als een EU lidstaat wil zien. In deze context is de associatieovereenkomst een kans voor Oekraïne om de Europese politiek, economie en samenleving te leren kennen. Als de gewone mens deze praktische voordelen ziet wordt het makkelijker voor ze om Europese waardes aan te nemen en een juiste gang van zaken van de overheid te eisen.
Hoe voelt het als Oekraïner om een fascist genoemd te worden door de Russen?
Deze bewering lijkt mij een typisch product van Russische propaganda. Het is niet gebaseerd op een wetenschappelijke besef van wat fascisme inhoudt, maar op het Sovjet stereotype die bij de oudere generatie heerst. Voor hun is fascisme verbonden met de tweede wereldoorlog, massa moorden, onderdrukking, bezetting, en alles negatief. Toen ik deze bewering met mijn leerlingen, allen 19-20 jaar oud, analyseerde, die deze stereotypes niet mee hebben gekregen, kwamen de studenten makkelijk tot deze op logica gebaseerde tegenargumenten:
Fascisme = radicaal nationalisme. Maar tussen de strijders tegen separatisme en Russische bezetting in Donbas en de Krim zijn Oekraïners van vele etnische afkomsten: Russen, Krim-Tataren, Zigeuners, Georgiërs en andere minderheden. Toch noemen zij zich trots Banderovtsy – een woord dat oorspronkelijk voor etnisch Oekraïners gereserveerd was. Veel Oekraïense strijders spreken al van jongs af Russisch, en spreken het nu nog, maar ze willen hun land Oekraïne vrij van Russische invasie en interventie.
Fascisme = onderdrukking van democratie. Maar de revolutie van 2013-2014 begon met een gedeelde droom van het gewone volk die democratische waarden koesteren. Waarden zoals inspraak hebben in hoe het land zich moet ontwikkelen, tegen corruptie vechten en een eerlijke veilige toekomst voor hun kinderen.
Fascisme = militair buitenland beleid. Maar nooit in de Oekraïense geschiedenis hebben wij zo gehandeld. In tegenstelling, in het begin van 2014 verloren wij de Krim doordat de regering een poging deed om een conflict te vermijden en het naïef geloof dat de grenzen door internationale verdragen en niet door het leger wordt verdedigd.
De Russische propaganda noemt de burgers van Oekraïne – nationalisten omdat ze in eigen land hun eigen taal willen spreken, zij het Oekraïens, Russisch, Hebreews, Krim-Tatar of een ander.
Typisch is dat de propaganda-achtige Russische media nauwelijks probeert te bewijzen dat Oekraïne fascistisch is. Reisend door Oekraïne ben ik nog nooit gediscrimineerd omdat ik Russisch spreek. Toch zag ik in het voorjaar van 2014 in Donetsk hoe een van mijn studenten op het centrale plein in elkaar wordt geslagen door de “nieuwe macht”, omdat hij Oekraïens sprak met zijn moeder aan de telefoon. De moeder woonde dichtbij in een klein mijndorp in de Donetsk regio waar ze Oekraïens als moedertaal geleerd had.
De Russische propaganda noemt de burgers van Oekraïne – nationalisten omdat ze in eigen land hun eigen taal willen spreken, zij het Oekraïens, Russisch, Hebreews, Krim-Tataars of een ander. De Russen hebben door de geschiedenis altijd al zo’n houding gehad tegen Oekraïne.
Wat zal er gebeuren met Oekraïne als er geen associatieovereenkomst komt?
Ik weet niet genoeg van economische en geopolitieke zaken om daar de gevolgen van te voorspellen.
Wat denk je dat er zal veranderen in de Oekraïense samenleving onder invloed van de Europese Unie?
Wat ik kan voorspellen is een grote humanitaire invloed. Tijdens de revolutie van 2013-2014 beschouwde de jonge opgeleide generatie zich als meer Europees dan meeste EU-bewoners. Dat zijn de jonge mensen die er toe in staat zijn hun land te herbouwen naar het voorbeeld van de EU lidstaten, die gezien worden als toonbeelden van staatskunde en publieke administratie. Zij droomden er niet van om te emigreren, zij wilden thuis zaken veranderen. Zij zijn de toekomst van dit land, niet de gepensioneerden die dromen van de Sovjet-Unie en Rusland.
Goed georganiseerd toezicht van de EU wordt al gevoelt bij de huidige veranderingen in ons land.
De bureaucraten bij de overheid durven niet zo als vroeger te stelen en steekpenningen aan te nemen omdat ze weten dat ze in de gaten worden gehouden door onze buitenlandse partners. Sommige mensen hebben misschien nog illusies dat de EU al onze problemen voor ons zal oplossen. Dit is ook een symptoom van de oudere fatalistische generatie die een oligarchie gewend is en niet gelooft dat ze zelf het land kunnen veranderen. Het associatie akkoord stelt hen die dromen van een beter leven in dit land, in staat dit te realiseren.
Wat wil je de Nederlanders vertellen ?
Ik weet dat de mensen in Nederland houden van eerlijkheid en openheid. Oekraïners zijn ook “to the point” en eerlijk, vriendelijk en gul. Ze waarderen hun familie, vrienden, vrede, respect voor een ander en zelfstandigheid. Ons land is historisch vaak onderdrukt door haar machtige buurlanden en moest na bloedig verzet opgeven. Daardoor hebben we de waarde van doorzetting en geduld geleerd.
Bijna 25 jaar geleden werd Oekraïne geweldloos zelfstandig. De bevolking waardeerde dit destijds niet. Nu pas zijn we mentaal een nationale identiteit aan het ontwikkelen, door ons leger helpen het land te verdedigen, honderdduizenden vluchtelingen te redden, en toezicht te houden op onze huidige regering. Hierdoor beseffen de mensen dat ze de toekomst van dit land kunnen veranderen. Een echte burger samenleving is ontstaan in Oekraïne, ondanks de corruptie, bandieten en verraders.
Ik zal u niet smeken te stemmen voor Oekraïne. U moet zelf beslissen of u een helpende hand wil reiken aan een land dat de strijd aangaat met de negatieve gevolgen van communisme en oligarchie, dat haar traditionele waarden, die zoveel op die van u lijken, wilt verdedigen en ervan droomt om haar kinderen hier, in Oekraïne, niet ergens anders, een beter toekomst te schenken.
Interviewer: Johannes Colpa.
Inleiding door Volker Trauth.
Januari 2016.
Delen:
