Prehistorie

Na jaren van onderhandelingen van de associatieovereenkomst tussen die de Europese Unie en Oekraïne ondertekend op 27 juni 2014. ^[5] In Nederland uitgeroepen tot de Tweede Kamer van de wet houdende goedkeuring van de overeenkomst met Oekraïne op 7 april 2015. Het CDA , dat ChristenUnie , de SGP , de VVD , de groep Kuzu / Öztürk, 50PLUS , D66 , GroenLinks , de PvdA , mevrouw Houwers , Klein en Van Vliet gestemd voor het contract. De SP, de groep Bontes / Van Klaveren, de PVV en de Partij voor de Dieren stemden tegen.

De Eerste Kamer keurde de wet goed op 7 juli 2015. De Eerste Kamer stemde ook Onafhankelijke Senaatsfractie . Een dag later, op 8 juli 2015, werd het koninklijke exemplaar gemaakt en het wetsvoorstel werd gepubliceerd in het State Court .

Wet op raadgevend referendum

Het verzoek om een ​​referendum was gebaseerd op de wettelijke basis van het Wetgevend raadgevend referendum , dat op 1 juli 2015 in werking trad . ^[8]De wet onderscheidt twee fasen voor de aanvraag voor een referendum: de inleidende motie en de laatste motie. Voor de inleidende aanvraag zijn 10.000 geldige handtekeningen vereist binnen vier weken na de publicatie van de relevante wet. Om een ​​geldige aanvraag in te dienen, moeten de door de Kiesraad verstrekte formulieren worden gebruikt. De geldigheid van een aanvraag is ook afhankelijk van de geregistreerde gegevens, geschiktheid en datum van ontvangst. De Kiesraad bepaalt het aantal geldige formulieren op basis van een willekeurige steekproef. Als het inleidende voorstel wordt goedgekeurd door de Kiesraad, begint de definitieve fase. In dit stadium moeten binnen zes weken 300.000 geldige aanvragen bij de Kiesraad worden ingediend. Als de definitieve aanvraag wordt goedgekeurd door de Kiesraad,

De wet die de EU-associatieovereenkomst met Oekraïne goedkeurde, viel onder de wet voor een referendum. In reactie hierop heeft GeenStijl op 10 juli aangekondigd dat ze handtekeningen wil verzamelen voor het referendum met het Burgercomité-EU . ^[10] Het Forum voor Democratie toegetreden tot later.

De sluitingsdatum voor het referendum was 6 augustus 2015. Op 13 augustus kondigde de Kiesraad aan dat het in totaal 14.441 aanvragen had ontvangen. ^[9] Op basis van de willekeurige steekproef heeft de Kiesraad 13.480 aanvragen geldig verklaard. Aldus kon het inleidende voorstel worden goedgekeurd.

Voor de definitieve fase, 28 september 2015, was de deadline. Ter vereenvoudiging van het verzamelproces heeft GeenStijl een programma ontwikkeld om het aanvraagformulier digitaal in te vullen en te ondertekenen. ^[11] Volgens de ontvangen informatie GeenStijl over dit programma meer dan 30.000 handtekeningen binnen 24 uur.  De Kiesraad heeft op 14 oktober 2015 aangekondigd dat er in totaal 472.849 handtekeningen zijn ontvangen, waarvan 427.939 zijn gevalideerd op basis van de steekproef.  Om deze reden moest de regering een referendum organiseren over de EU-associatieovereenkomst met Oekraïne.

Rechtszaak

Tegen het besluit van de kiesraad om een ​​referendum over de EU-associatieovereenkomst met Oekraïne te organiseren, heeft de voormalige advocaat Jeroen de Kreek beroep aangetekend bij de Raad van State . ^[13] Onder andere beweerde hij dat de ondersteunende verklaringen onjuiste en onvolledige gegevens bevatten en dat alle elektronische formulieren ingevuld en ondertekend door GeenPeil’sprogramma geen geldige handtekening hadden. ^[14] De Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State verklaarde de actie, maar voor niet-ontvankelijk , omdat De Kreek werd niet beïnvloed. ^[15]Omdat de rechtszaak niet-ontvankelijk werd verklaard, heeft de Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State geen commentaar gegeven op de klachten van De Kreek.

Ratificatie van de overeenkomst

Als gevolg van het succes van het referendum-referendum kan Nederland, geleid door premier Mark Rutte , de overeenkomst voorlopig niet ratificeren . Volgens de EU-wetgeving moeten alle EU-lidstaten met eenparigheid van stemmen besluiten dat de overeenkomst tussen de Europese Unie en Oekraïne in werking kan treden. Het politieke deel van de overeenkomst is sinds 4 november 2014 voorlopig toegepast en het economische deel – de diepe en brede vrijhandelszone (DCFTA) – sinds 1 januari 2016. Dit laatste deel gaat in het bijzonder in op de bepalingen met betrekking tot de buitenlandse handel . ^[16] Volgens de Nederlandse minister van Buitenlandse ZakenBert Koenders heeft voorlopig al 70 procent van het contract toegepast. ^[17] Ten tijde van de voorbereidingen voor het referendum hadden alleen Nederland, de Europese Unie en de Europese Gemeenschap voor Atoomenergie het verdrag niet geratificeerd.

Kosten

Voor de organisatie van het referendum werd aanvankelijk een initieel bedrag van 25 miljoen euro voorzien. Van dit bedrag zou vijf miljoen euro naar de Referendumcommissie en 20 miljoen euro naar de Nederlandse gemeenten gaan. ^[18] De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) zei dat dit bedrag waarschijnlijk niet voldoende zou zijn. Volgens de VNG is het organiseren van een referendum een ​​nieuwe taak voor de gemeenten en is het beschikbaar gestelde bedrag minder dan de helft van het bedrag dat is toegewezen aan parlementsverkiezingen in 2012 . ^[19]Op 17 november 2015 dienden EP-leden Koşer Kaya (D66) en Van Raak (SP) een amendement in om het bedrag in de lokale begroting met 22,2 miljoen euro te verhogen. ^[20] Dit zou het totale bedrag voor gemeenten verhogen tot 42,2 miljoen euro. De stemming over het amendement op 3 december 2015 werd afgewezen omdat de regeringspartijen VVD en PvdA en het CDA, de ChristianUnie en de SGP tegenstemden. ^[21] Een verzoek om begrotingsverhoging dat door de PVV-Fractie in de eerste schijf was ingediend, was ook niet succesvol. Op 22 december werd de motie verworpen met 43 stemmen voor en 31 stemmen voor. Naast de PVV hebben D66 en de SP ook voor deze motie gestemd. ^[22]Op 12 januari 2016 werd aangekondigd dat de Nederlandse minister van Binnenlandse Zaken Ronald Plasterk in overleg met de VNG het bedrag van het lokale budget zou verhogen met 10 miljoen euro. Er was dus een totaalbedrag van 30 miljoen euro beschikbaar voor de organisatie van het referendum. ^[23]

Referendum Commissie

Volgens het “Wetraadgevend referendum” werd op 29 september 2015 een onafhankelijke referendumcommissie van vijf leden ingesteld, die verantwoordelijk was voor het ordelijke verloop van het referendum. ^[24] Medy van der Laan, staatssecretaris voor Cultuur en Media in het kabinet Balkenende II , werd benoemd tot voorzitter van de Commissie. ^[25] Het was de taak van de Commissie om de datum van het referendum vast te stellen, de naam van de overeenkomst op de stemming te vermelden, de kiezers informatie te verstrekken over de overeenkomst en subsidies te verstrekken voor activiteiten om het debat over de overeenkomst te stimuleren. ^[24]

Subsidies

De referendumcommissie heeft op 16 november 2015 aangekondigd om twee miljoen euro te verstrekken voor de verkiezingscampagne. Zowel voorstanders als tegenstanders van de associatieovereenkomst, ongeacht of het gaat om een ​​politieke partij, organisatie, onderneming of persoon, konden subsidies aanvragen voor hun verkiezingscampagne. Dit gold ook voor neutrale campagnes. ^[26] Van de twee miljoen euro werd elk 700.000 euro toegewezen aan respectievelijk de “ja” – en de “nee-campagne”. De neutrale campagnes kregen 600.000 euro. ^[27] 80 procent van het totale subsidie ​​ontving organisaties. De overige 20 procent was gereserveerd voor particulieren. ^[27]In de periode van 14 december 2015 tot 14 januari 2016 konden subsidieaanvragen worden ingediend, allemaal gelijk behandeld. In het geval er nog financiële middelen over zijn, kunnen aanvragen worden ingediend tot 2 maart 2016. Deze verzoeken werden behandeld in de volgorde waarin ze werden ontvangen door de Referendum-commissie. ^[28]

Op 3 februari 2016 werd aangekondigd dat de Referendum-commissie al 170 aanvragen had ontvangen. ^[29] Van de ontvangen aanvragen is echter bijna de helft “technisch niet in orde”. Sommige applicaties hadden geen handtekening en sommige applicaties waren te beknopt qua inhoud. Vanwege de vele onjuiste aanvragen, kon slechts een klein aantal aanvragen als eerste worden goedgekeurd. ^[29] Op 3 februari werden slechts drie aanvragen goedgekeurd, waaronder een “nee” -campagne en twee neutrale campagnes. ^[30] Op dezelfde dag een totaal van 3.769.942 euro aanzienlijk meer had gevraagd dan de beschikbare twee miljoen euro. ^[31] SP-kamerlid Harry van Bommel, die namens zijn partij een “nee” -campagne wilde starten, noemde de subsidieaanvraagprocedure een “puinhoop en een puinhoop” op 2 februari 2016. Dus op het aanmeldingsformulier – ook voor clubs – alleen voor een handtekeningsplaats. ^[32] Minister van Volkshuisvesting en Openbaar Bestuur Stef Blok was het er niet mee eens dat het aanvraagformulier een “rotzooi” was, maar merkte op dat er communicatieproblemen waren. ^[32] Meer dan zeventig aanvragen werden goedgekeurd op 12 februari 2016. Dit kwam overeen met een totaal van 850.000 euro. ^[33]

Na de deadline kondigde de commissie van het referendum aan dat de beurzen waren verdeeld onder 110 personen en organisaties. In totaal zijn 310 aanvragen ingediend voor een totaalbedrag van circa € 5,5 miljoen. 120 aanvragen werden niet ingewilligd vanwege budgetoverschrijding. ^[34] Voorbeelden van activiteiten die door middel van subsidies worden gefinancierd, zijn onder meer gespecialiseerde websites , folders , advertenties , radioreclame , webvideo’s , informatie- en discussiemogelijkheden via internet en sociale media , discussieactiviteiten, bedrukte wc-papierrollen enFietszadeldoekenevenals een ” stemadviesapplicatie ” en een “Fact-Checker” – een website voor het controleren van inhoudelijke feiten over het onderwerp – op internet. ^[35]

Onafhankelijke verkiezingswaarneming

GeenPeil stuurde op 3 december 2015 een brief aan de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) met het verzoek om onafhankelijke verkiezingswaarnemers . ^[36] De organisatoren van het referendum vreesden dat het referendum ondemocratisch zou zijn, omdat (volgens GeenPeil ) er niet genoeg stembureaus zouden zijn en sommige politieke partijen zich als tegenstanders van het referendum zouden hebben gepositioneerd. ^[37]De Commissie, die de regering adviseert over Europese aangelegenheden, heeft op 18 december 2015 een gunstig advies uitgebracht aan de Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken over de uitnodiging van verkiezingswaarnemers. De Commissie heeft ook aanbevolen tijdens de aanloopperiode een waarnemingsmissie uit te voeren. ^[38] De OVSE heeft op 19 januari 2016 aangekondigd geen verkiezingswaarnemers naar Nederland te sturen, aangezien zij gewoonlijk verkiezingswaarnemers alleen naar verkiezingen sturen en niet naar een referendum. Daarnaast zouden in april 2016 verkiezingen plaatsvinden in verschillende landen waarvoor OVSE-waarnemers nodig zouden zijn. De OVSE heeft echter beperkte middelen. ^[39]

Op 26 januari 2016 stuurde GeenPeil opnieuw een brief aan de OVSE met het verzoek om OVSE-waarnemers voor het Nederlandse referendum. Volgens GeenPeil voldoet Nederland niet aan de richtlijnen van de Europese Corruptiebestrijdingswerkgroep corruptie (GRECO) , die campagnedonaties uit het buitenland zou moeten uitstellen of zelfs zou verbieden. Met de schenking van de Amerikaanse miljardair George Soros aan Stem voor Nederland ^[40] zou Nederland zich niet aan deze richtlijnen houden. ^[41]De Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken Bert Koenders heeft de Tweede Kamer op 8 februari meegedeeld dat de OVSE absoluut geen verkiezingswaarnemers zou gebruiken in dit referendum. ^[42]

Aantal stembureaus

De meeste gemeenten hadden minder stembureaus dan eerdere verkiezingen ^{[43] [44] [45] [46] [47]} en in sommige gemeenten bleef het aantal stembureaus hetzelfde. ^[48] [49] Gemeenten die het aantal stembureaus verminderden, haalden de verwachting op van lage opkomst- en organisatiekosten. ^[43] Ten opzichte van de verkiezingen voor provinciale parlementen in 2015 werden ongeveer 10 procent minder stemlokalen opgericht. ^[50]

Op 5 februari 2016 werd aangekondigd dat de publicist en juridische academici Thierry Baudet , mede-initiatiefnemer van het referendum verzoek en leider van de Think Tank Forum voor Democratie wilde aanklagen, samen met ondernemer Erik de Vlieger de Nederlandse minister van Binnenlandse Zaken Ronald Plasterk. Volgens de aanklagers moet de minister van Binnenlandse Zaken de gemeenschappen dwingen om genoeg stembureaus op te zetten. De zaak werd op 4 maart voor de rechter gebracht in Den Haag . ^[51]De rechtbank oordeelde op 11 maart dat minister van Binnenlandse Zaken Ronald Plasterk geen stembureaus meer mag openen. De wet zegt niets over het aantal stembureaus dat een gemeenschap moet houden. Bovendien kunnen de gemeenten zelf beslissen welke stembureaus op de dag van het referendum worden geopend. Daarnaast is de staat niet verplicht meer geld te geven voor de organisatie van het referendum. ^[52]

De GeenPeil Foundation startte een urgentieprocedure tegen de gemeente Oldenzaal , een van de gemeenten waar minder stembureaus werden opgericht in vergelijking met voorgaande verkiezingen (5 van de 17). De rechtszaak was op 3 maart in Zwolle . ^[51] Op 8 maart verwierp de rechtbank de rechtszaak. Volgens de uitspraak van de rechtbank had de gemeente Oldenzaal een passend besluit genomen: zowel de stemming als de evaluatie van de stemmen gingen gepaard met minder tijd dan bij de parlementsverkiezingen. ^[53]

Het Forum voor Democratie geïnitieerd evenals de Stichting GeenPeil een spoedprocedure om een gemeenschap één, in de kleine stembureaus moeten worden opgezet – dat wil zeggen tegen de kerk in Son en Breugel , die wilde openen drie van de normale 10 stembureaus. Het Forum voor Democratie hoopte alle stembureaus te laten openen. De proef was in maart 4, ‘s-Hertogenbosch onderhandeld. ^[51]Op 14 maart oordeelde de rechtbank dat de gemeente Son en Breugel ten minste zeven stembureaus moest instellen. Volgens de rechtbank bestaat er een causaal verband tussen enerzijds de aangeboden stemfaciliteiten (aantal, afstand, locatie) en anderzijds de opkomst. Door het aantal stembureaus terug te brengen tot 70% bestaat het risico dat minder mensen gaan stemmen. Dergelijke obstakels in de vorm van een kleiner aantal stembureaus zouden kunnen worden beschouwd als “het belemmeren van het democratisch proces”. ^[54]

Argumenten

Voorspellende argumenten

De Stichting Stem voor Nederland , die de ‘ja’-campagne organiseerde, deed de volgende argumenten voor de associatieovereenkomst: ^[55]

• Met een markt van 45 miljoen inwoners is Oekraïne interessant voor een handelsnatie als Nederland. Meer handel zal Nederland meer groei en banen opleveren. Oekraïne krijgt toegang tot de Europese markt en verbetert daarmee zijn ongunstige vooruitzichten voor de toekomst.

• Oekraïne zou verplicht zijn om fundamentele hervormingen en een grondige aanpassing van wet- en regelgeving door te voeren. Het Verdrag verankert democratische beginselen en verbetert de rechtsstaat .

• De samenwerkingsovereenkomst zou de mensenrechten in Oekraïne verbeteren. De Oekraïense regering heeft bijvoorbeeld beloofd het Internationaal Strafhof in Den Haag te erkennen . Met het contract blijft een multi-etnische samenleving in Oekraïne .

• De rechten van de LGBT-gemeenschap in Oekraïne zouden worden versterkt. In het najaar 2015 keurde het Oekraïense parlement een wetswijziging goed die discriminatie op grond van seksuele voorkeur op de werkplek verbiedt. Dit was een van de voorwaarden voor de overeenkomst. LGBT-organisaties in Oekraïne zouden laten zien dat positieve veranderingen in het land door Europese druk de weg zouden plaveien. Er is meer politiebescherming tegen hate crimes, en in 2015 zou een Gay Pride met minder incidenten kunnen plaatsvinden.

• Deze samenwerkingsovereenkomst bevordert dierenwelzijn , ondersteunt Oekraïne bij de uitvoering van het Kyoto-protocol en zorgt ervoor dat de EU en Oekraïne een overeenkomst bereiken om de CO ₂ -uitstoot te verminderen .

• Met de onrust aan de buitengrenzen van de EU staat ook de Nederlandse veiligheid onder druk. De EU moet een vredes- en stabiliteitszone creëren. De associatieovereenkomst helpt bij het opbouwen van een stabiel en welvarend Oekraïne dat nodig is voor deze oplossing.

• Oekraïne zou worden geholpen om een ​​stabiel land te worden met een volwassen democratie, zonder corruptie en met een welvarende bevolking.

Argumenten afwijzen

De belangrijkste begunstigden van de “nee” -campagne, het Burgercomité-EU en de denktank Forum voor Democratie , haalden de volgende argumenten tegen de associatieovereenkomst aan: ^[56]

• De associatieovereenkomst is helemaal geen vrijhandelsovereenkomst , maar een integratie-verdrag en daarmee een deur naar EU-lidmaatschap van Oekraïne. De overeenkomst spreekt letterlijk van “politieke associatie en [economische] integratie tussen Oekraïne en de Europese Unie”.

• De Oekraïense economie is erg klein en zou blijven krimpen als gevolg van de oorlog in Oekraïne en de corruptie. Slechts 0,2% van de Nederlandse export zou naar Oekraïne gaan. Dit is een fractie van de handel met Rusland. De confrontatie tussen de EU, de VS en Rusland zou de Nederlandse betrekkingen met Rusland al jaren verslechteren; De associatieovereenkomst zou meer doen om deze relaties te schaden. Oekraïense corruptie zou als gevolg van deze overeenkomst Nederland binnensluipen en daardoor het beleid en de welvaart aantasten.

• Oekraïne kreeg “het recht op financiële steun van de EU door middel van relevante EU-financieringsmechanismen en -instrumenten”. De les van de Griekse soevereine schuldencrisis is echter dat deze hulp zal worden verleend zonder dat Nederland iets te zeggen heeft over het gebruik van deze fondsen.

• De Oekraïne in oorlog zou militaire steun en steun ontvangen: “De partijen onderzoeken de mogelijkheden voor militair-technologische samenwerking”. Dit zou Nederland nog meer betrokken maken bij een groot geopolitiek conflict, zonder dat ze er enig belang bij zouden hebben.

• “De verdragsluitende partijen nemen stapsgewijs maatregelen om te zijner tijd een visumvrijstellingsregeling in te voeren.” Dit zou visumvrij reizen mogelijk maken, niet het minst voor criminele dieven.

• De associatieovereenkomst heeft geleid tot een burgeroorlog in Oekraïne – nu zal de EU het land koloniseren. Met het Verdrag dwingt de EU Oekraïne zijn wetgeving aan te passen aan de Europese wetgeving zonder het Brusselse wetgevingsproces als een niet-lid te kunnen beïnvloeden.

• Invloed van invloed en macht van de EU in Oekraïne zou leiden tot de oprichting van allerlei nieuwe commissies en adviesorganen, die nieuwe bevoegdheden zouden geven aan EU-ambtenaren en politici. De invloed van Nederland op de geopolitiek van de EU neemt nog steeds af met dit type EU-uitbreiding.

Eind maart 2016 hebben de voorzitters van het Burgercomité-EU initiatief in een interview met het NRC Handelsblad gezegddat ze zich niet bezighouden met Oekraïne, maar met het oplossen van de EU, of het dwingen van een zogenaamde “Nexit” (kunstwoord uit “Nederland” en “Exit”), dat wil zeggen dat Nederland wordt gedwongen de EU te verlaten. Arjan van Dixhoorn, die de referendum-coalitie leidde, zei: “Oekraïne maakt het echt niet uit, dat moet je begrijpen.” Hij zei verder: “Een Nexit-referendum is tot nu toe niet mogelijk geweest. Daarom gebruiken we alle middelen die ons ter beschikking staan ​​om de relatie tussen Nederland en de EU onder druk te zetten. ” Vertegenwoordiger Kees Verhoeven beschreef deze uitspraken als “schokkend”. De mening van de referenduminitiatiefnemers was oneerlijk tegenover het Oekraïense volk. ^[57] [58]

Voorstanders en tegenstanders

Voorstanders 

Politiek

De linkse partij D66 was voor het verdrag en leidde een ‘ja’-campagne onder leiding van Tweede Kamerlid Kees Verhoeven . ^[61] D66 gebruikte 50.000 euro uit hun partijkas voor de campagne. Daarnaast ontving de partij een subsidie ​​van € 50.000 voor “online adverteren, de distributie van posters, een oproepactie en de verspreiding van folders”. ^[27] [35] De Referendum Commissie keurde ook een subsidie ​​van € 11.000 van de GroenLink-partij goed voor de ontwikkeling en verspreiding van folders en voor een campagne “sociale media”. ^[35]De ChristianUnie was een voorstander van de associatieovereenkomst, maar tegen het referendum. Niettemin moedigde ze haar volgelingen aan om deel te nemen aan het referendum. ^[62]

Clubs

De “ja” -campagne werd georganiseerd door Stichting Stem voor Nederland . Het is opgericht door de conservatieve Nederlandse politiek activist Joshua Livestro en voormalig PvdA-voorzitter Michiel van Hulten. ^[63] [27]

Op 22 januari 2016 werd bekend gemaakt dat miljardair George Soros € 200.000 heeft gedoneerd aan Stem voor Nederland via zijn Open Society Foundations . ^[40] De subsidieaanvraag van Stem voor Nederland is door de commissie van het referendum teruggestuurd wegens ontbrekende handtekeningen op het aanvraagformulier. ^[64]

Internationaal

De Oekraïense president Petro Poroshenko zei tijdens een staatsbezoek aan Nederland in november 2015 in een interview met de NRC Handelsblad dat het referendum ” Poetin ” en “bewust of onbewust de Russische agressie in de hand werkt”. Hij zei dat het idee dat ‘de Nederlanders gegijzeld worden voor een politiek spel’ verafschuwd zou moeten worden. Hij zei ook: “Iedereen moet weten dat een stem in het referendum ook een stem is voor of tegen de Oekraïners die hun leven hebben gegeven voor Europese waarden” ^[65] . Poroshenko zei na een gesprek met de Nederlandse premier Mark Ruttedat een mogelijk “nee” niet het einde van de associatieovereenkomst betekent. “Niemand kan ons stoppen. Het is ons laatste afscheid van de Sovjet-Unie , het communisme “, zei de Oekraïense president. ^[66]

De Europese Commissie-voorzitter Jean-Claude Juncker waarschuwde in een interview met de Nederlandse krant NRC Handelsblad op 9 januari 2016 dat een Nederlandse “Nee”, “kan de deur naar een grote continentale crisis te openen.” ^[67] Juncker was het er ook over eens dat het referendum Rusland in de kaart zou spelen en dat er water zou komen voor “de populisten die de EU willen opblazen”. ^[68]De EU-president zei dat hij hoopt dat “de Nederlanders geen ‘nee’ zullen zeggen om redenen die geen verband houden met de overeenkomst zelf. ^[67]Tijdens de 14e lezing van Norbert Schmelzer in Den Haag op 3 maart herhaalde Juncker zijn waarschuwing: een Nederlands “nee” zou leiden tot een destabilisatie in Europa. ^[69] Juncker benadrukte verder dat de overeenkomst niet ging over de toetreding van Oekraïne tot de Europese Unie. Een uitbreiding van de EU zou op dit moment uitgesloten zijn. Juncker zei dat de EU in het verleden “een beetje te veel gas heeft gegeven in termen van uitbreiding”. ^[69]

Herman Van Rompuy , die tijdens zijn tijd als voorzitter van de Europese Raad nauw betrokken was bij de overeenkomst met Kiev, zei in een interview met Trouw dat een “nee” in dit referendum een ​​”schande” was voor de Nederlandse regering. Van Rompuy wees erop dat de Nederlandse regering de associatieovereenkomst al had goedgekeurd. Achteraf gezien, als de meerderheid van de kiezers de associatieovereenkomst verwerpt, “is dit van Nederland een minder betrouwbare partner”, zegt Van Rompuy. ^[70]

Tegenstander

Politiek

De PVV, de SP en de Partij voor de Dieren waren tegenstanders van de overeenkomst en organiseerden een “nee” -campagne. ^[59] De SP heeft subsidie ​​aangevraagd bij de Referendum-commissie. Vertegenwoordiger Harry van Bommel, die de campagne organiseert, zei dat hij 1.750 SP-leden wilde mobiliseren voor de campagne. ^[27] De Partij voor de Dieren heeft een subsidie ​​van 50.000 euro ontvangen voor een postercampagne en een internetfilm. ^[35]

Clubs

De denktank Forum voor Democratie , geleid door Thierry Baudet , mede-initiator van het referendumvoorstel, leidde de “nee” -campagne. Volgens Baudet was Oekraïne het slachtoffer van het imperialistische EU-beleid. Forum voor Democratie ontving een subsidie ​​van 46.113 euro van de Referendum Commissie om een ​​conferentie te organiseren. ^[35]

Internationaal

De Russische minister van Buitenlandse Zaken Lavrov zei na de ondertekening van de associatieovereenkomst op 27 juni 2014 dat de Russische regering het zou respecteren, zelfs als het tegen de overeenkomst was. ^[71] Gesprekken tussen de Europese Unie en Moskou over de zorgen van Rusland over het verdrag mislukten op 21 december 2015. ^[72] Op 16 januari 2016 meldde de Britse krant The Daily Telegraph dat Amerikaanse veiligheidsdiensten onderzoek de “invloed van Rusland op het referendum”. ^[73] [74]Volgens de krant meldden “Amerikaanse inlichtingenbronnen” dat “argumenten gebruikt door voorstanders van het referendum sterk lijken op Russische propaganda .” ^[73] Het Russische ministerie van buitenlandse zaken verwierp de “paranoïde” beschuldigingen. ^[75] Volgens het ministerie is het referendum een ​​”natuurlijke reactie op het buitenlands beleid van de EU, die de publieke opinie in de lidstaten niet respecteert.” Moskou bekritiseerde de vermindering van het aantal stembureaus en de “weerstand van het referendum door de Nederlanders”. Regering. ” ^[75]

De Britse UKIP – Europarlementariër Nigel Farage aangekondigd in eind februari dat hij steunde het “nee” kamp. ^[76] Farage nam deel aan een debat in Volendam op 4 april. ^[77] Farage hoopte dat een Nederlands “nee” het referendum over het verblijf van het Verenigd Koninkrijk in de Europese Unie , dat plaatsvond op 23 juni 2016, zou beïnvloeden . ^[78]

Neutraal

De GeenPeil Foundation (onder leiding van GeenStijl- blogger Bart Nijman) organiseerde een neutrale campagne. ^[27] De stichting is betrokken bij een hoge opkomst en waren van plan om 1.500 vrijwilligers gebruiken. GeenPeil heeft subsidie ​​aangevraagd bij de Referendum-commissie, maar de motie werd aanvankelijk afgewezen. Toen besloot de stichting om haar aanvraag in te trekken. ^[33]GeenPeil was uiteindelijk in staat om via crowdfunding geld in te zamelen voor hun campagne.

Enquêtes

Resultaat

Volgens het officiële resultaat heeft 61% van de kiezers tegengestemd, dwz de overeenkomst afgewezen. De opkomst was 32,28%. De stemming was dus formeel geldig. ^[91]

Landelijk resultaat 

Resultaten per provincie

1. Jump-up↑ Gebaseerd op het totale aantal uitgebrachte stemmen.
2. ↑ ^{Spring omhoog naar:a b} Gebaseerd op het totale aantal geldige stemmen.

Verkiezingskaarten

De wet vereist een opkomst van ten minste 30%. Als dit quorum niet was bereikt, zou het referendum ongeldig zijn geweest. Sinds het referendum de minimale participatie heeft bereikt en een meerderheid tegen de Nederlandse goedkeuring van het contract met Oekraïne heeft gestemd, moet de Nederlandse regering nu haar goedkeuring van de vergunningswet van het verdrag herzien of de licentiewet intrekken. ^[92] In antwoord op vragen in het parlement voorafgaand aan het referendum, gaf premier Mark Rutte aan dat hij zou wachten op de uitslag van het referendum en daar niet van tevoren commentaar op zou geven. ^[93]

Op 24 november 2015 deed medestichter GeenStijl zijn eigen onderzoek naar de manier waarop elke partij de acceptatie van de uitslag van het referendum zou ondersteunen. De PvdA, de SP, het CDA, de PVV, de ChristenUnie, de SGP, de Partij voor de Dieren, VNL en 50PLUS waren van mening dat de overheid het resultaat zou moeten respecteren als de participatiebarrière werd bereikt. ^[94] De mening dat de regering het resultaat van het referendum moet respecteren, heeft dus een meerderheid in de Tweede Kamer. De VVD en D66 verklaarden dat ze zich niet van tevoren hadden vastgelegd, maar wachten op de uitkomst. ^[95]

Reacties en analyses

Na de aankondiging van de voorlopige resultaten op 6 april 2016, maakte premier Mark Rutte bekend dat Nederland het verdrag niet zomaar “zou ratificeren”. De effecten van het resultaat, samen met de regering en Brussel, moeten nu ‘stap voor stap’ gezocht worden naar oplossingen, zei Rutte. ^[96]

In heel Europa varieerden de antwoorden op de uitkomst van het referendum. Nigel Farage , de leider van de UK UK Independence Party , die ook in de verkiezingscampagne aan de kant van de tegenstanders stond, verwelkomde samen met andere Britse EU-tegenstanders het resultaat als het “einde van het expansionistische EU-beleid”. ^{[97] [98] De} Britse premier David Cameron sprak de hoop uit dat het Nederlandse referendum geen invloed zou hebben op het komende Britse EU-referendum , omdat het twee zeer verschillende kwesties zou aanpakken. ^[99] President van de Europese Commissie Jean-Claude Junckerbetreurde het resultaat; Sprekers van Europese parlementsgroepen van de Europese Volkspartij , sociaal-democraten en liberalen hebben hetzelfde standpunt ingenomen. ^[100]

Op 2 juni 2016 heeft de Kiesraad een evaluatie van de uitkomst van het referendum gepubliceerd. De Raad was kritisch over de manier waarop de handtekeningen voor het referendum-verzoek dienden te worden ingediend. Dit werd door de Kiesraad genoemd als “omslachtig, niet erg klantvriendelijk en inefficiënt”. Bovendien bekritiseerde de kiesraad dat het voor hem onmogelijk was geweest om de verzamelde handtekeningen op echtheid te controleren. De kiesraad had ook kritiek op de vereiste opkomst van 30%: het was onwenselijk voor kiezers om thuis te blijven om het referendum ongeldig te verklaren. Verder beveelt de kiesraad aan dat het kabinet de vrijheid van de gemeenten om stemlokalen naar eigen goeddunken in te stellen, beperkt en richtlijnen geeft over het aantal stembureaus.^[101]

Individuele proeven

1. ↑ Ga naar:a b c Groen licht voor referendum over Associatieovereenkomst Oekraïne. Kiesraad.nl, 14 oktober 2015, toegankelijk op 20 februari 2016 (Nederlands).
2. Jump up↑ Niklaus Nuspliger: Een gereserveerde Europeaan in een dilemma. Neue Zürcher Zeitung , 11 januari 2016, toegankelijk op 20 februari 2016 .
3. Jump up↑ BELEID: Nederlands initiatief tegen associatieovereenkomst EU-Oekraïne. Westfälische Wilhelms University , 29 september 2015, toegankelijk op 20 februari 2016 .
4. Jump up↑ Referendum EU-verdrag met Oekraïne is op 6 april. de Volkskrant , 29 oktober 2015, toegankelijk op 20 februari 2016 .
5. Spring omhoog↑ Poroshenko viert ‘de belangrijkste dag sinds de onafhankelijkheid’. De tijd , 27 juni 2014, is geopend op 20 februari 2016 .
6. Jump up↑ 34.116 Goedkeuring Associatieovereenkomst tussen de Europese Unie en de Europese Gemeenschap voor Atoomenergie met Oekraïne. Eerste Kamer van de Staten-Generaal , toegankelijk op 20 februari 2016 .
7. Jump up↑ Raadgevend referendum over verdrag EU-Oekraïne? Ministerie van Buitenlandse Zaken , 29 juli 2016, toegankelijk op 20 februari 2016 .
8. Jump up↑ Wetgevend referendum in werking. Kiesraad.nl, 30 juni 2015, toegankelijk op 20 februari 2016 (Nederlands).
9. ↑ Ga naar:a b Inleid verzoek referendum over associatieverdrag met Oekraïne toegelaten. Kiesraad.nl, 13 augustus 2015, toegankelijk op 20 februari 2016 .
10. Spring omhoog↑ Van Rossem: GeenPeil is terug! We geven een EU-referendum. Geenstijl.nl, 10 juli 2015, toegankelijk op 20 februari 2016 .
11. Spring omhoog↑ Johnny Quid: #GeenPeil: je kunt nu ONLINE ondertekenen! Geenstijl.nl, 19 augustus 2015, toegankelijk op 20 februari 2016 (Nederlands).
12. Jump up↑ Johnny Quid: EPIC! Online tekenen #GeenPeil: 30k in 24 uur! Geenstijl.nl, 21 augustus 2015, toegankelijk op 20 februari 2016 .
13. Spring omhoog↑ Beroep tegen besluit referendum. De Telegraaf , 19 oktober 2015, toegankelijk op 20 februari 2016 .
14. Jump up↑ Donderdag 22 oktober rechtszitting referendum Associatieovereenkomst Oekraïne. Staatsraad , 19 oktober 2015, toegankelijk op 20 februari 2016 .
15. Jump up↑ Referendum Associatieovereenkomst Oekraïne kan doorgaan. Raad van State, 26 oktober 2015, toegankelijk op 20 februari 2016 (Nederlands).
16. Jump up↑ De toepassing van de handelsbepalingen van de associatieovereenkomst EU-Oekraïne begint op 1 januari 2016. Europese Commissie , 31 december 2015, is op 20 februari 2016 geopend .
17. Jump up↑ Antwoord van de leden Omtzigt, Verhoeven en Voordewind over de voorlopige vaststelling van het associatieverdrag tussen de EU en Oekraïne. Tweede Kamer van de Staten-Generaal , 3 februari 2016, toegankelijk op 20 februari 2016 .
18. Jump up↑ Cabinet: niet zee geld naar referendum. NOS, 3 november 2015, toegankelijk op 20 februari 2016 (Nederlands).
19. Jump up↑ Eric de Kluis: Gemeentenz krijgt te weinig voor referendum. Binnenlandsbestuur.nl, 30 oktober 2015, toegankelijk op 20 februari 2016 .
20. Jump up↑ 34 300 B – Vaststelling van de gestotingsstaat van het gemeentefonds voor het jaar 2016. Overheid.nl, toegankelijk op 20 februari 2016 .
21. Jump up↑ Vaststelling van de gestotingsstaat van het gemeentefonds (B) voor het jaar 2016. Tweede Kamer der Staten-Generaal, teruggevonden op 20 februari 2016 .
22. Jump up↑ Ook Eerste Kamer had extra geld voor een doorverwijzing. NOS, 22 december 2015, toegankelijk op 20 februari 2016 (Nederlands).
23. Jump up↑ 30 miljoen voor referendum Oekraïne. NOS, 12 januari 2016, toegankelijk op 20 februari 2016 (Nederlands).
24. ↑ Ga naar:a b De Referendumcommissie. Referendumcommissie, toegankelijk op 20 februari 2016 .
25. Jump up↑ Oud D66-staatssecretaris voorzitter referendumcommissie. NOS, 2 oktober 2015, toegankelijk op 20 februari 2016 (Nederlands).
26. Jump up↑ Subsidie ​​voor campagnes referendum over Oekraïne. NOS, 16 november 2015, toegankelijk op 20 februari 2016 (Nederlands).
27. ↑ Ga naar:a b c d e f Hoe wordt de subsidie ​​voor de campagne verdeeld? de Volkskrant, 1 februari 2016, toegankelijk op 20 februari 2016 .
28. Jump up↑ Toelichting op de subsidieregeling. Referendumcommissie, toegankelijk op 20 februari 2016 .
29. ↑ Ga naar:a b Referendum van Oekraïne: 170 Subsidiair verzoek maar vele niet in orde. NOS, 3 februari 2016, toegankelijk op 20 februari 2016 (Nederlands).
30. Jump up↑ “Pas” drie subsidieaanvragen toegekend voor Oekraïne referendum. NOS, 3 februari 2016, toegankelijk op 20 februari 2016 (Nederlands).
31. Jump up↑ Subsidie ​​vragen referendum Oekraïne overschrijden budget. Trouw , 3 februari 2016, toegankelijk op 20 februari 2016 (Nederlands).
32. ↑ Ga naar:a b Blok: genoeg tijd voor campagne bij Oekraïne referendum. NOS, 2 februari 2016, toegankelijk op 2 februari 2016 (Nederlands).
33. ↑ Ga naar:a b GeenPeil en GeenStijl vragen toch geen subsidie ​​voor referendum. AD , 12 februari 2016, toegankelijk op 20 februari 2016 (Nederlands).
34. Jump up↑ 110 partijen verdelen 2 miljoen subsidie ​​Oekraïne referendum. de Volkskrant, 2 maart 2016, toegankelijk op 3 maart 2016 .
35. ↑ Ga naar:a b c d e f Referendumcommissie – Nieuws. Referendum Commissie, toegankelijk op 3 maart 2016 .
36. Jump up↑ Geenpeil wil OVSE-waarnemers bij referendum Oekraïne. Nu.nl, 4 december 2015, toegankelijk op 20 februari 2016 (Nederlands).
37. Jump up↑ GeenPeil dringende brief aan OHDIR. Geenstijl.nl, 3 december 2015, toegankelijk op 20 februari 2016 (PDF, Engels).
38. Jump up↑ Brievenlijst met china behorende bij de procedurevergadering van donderdag 17 december 2015. Geenstijl.nl, 18 december 2015, teruggevonden op 20 februari 2016 (PDF, Nederlands).
39. Jump up↑ Geen OVSE-waarnemers bij referendum over Oekraïne. NOS, 19 januari 2016, toegankelijk op 20 februari 2016 (Nederlands).
40. ↑ Ga naar:a b Americaanse miljardair sponsort ‘ja’ campagne referendum in Oekraïne. NOS, 22 januari 2016, toegankelijk op 20 februari 2016 (Nederlands).
41. Jump up↑ Formeel en dringend verzoek om verkiezingswaarneming in Nederland te heroverwegen. Geenstijl.nl, 26 januari 2016, toegankelijk op 20 februari 2016 (PDF, Engels).
42. Jump up↑ OVSE is geen waarnemers naar Geenpeil referendum op 6 april aanstaande. De post online, 8 februari 2016, toegankelijk op 5 april 2016 (Nederlands).
43. ↑ Ga naar:a b Minder stembureaus bij referendum GeenStijl. De Gelderlander , 9 januari 2016, toegankelijk op 20 februari 2016 .
44. Jump up↑ Tholen pact referendum over Oekraïne sober aan. Provinciale Zeeuwse Courant , 20 januari 2016, toegankelijk op 20 februari 2016 .
45. Jump up↑ Aantal stembureaus voor referendum blijft gehalveerd. allesoverkatwijk.nl, 15 januari 2016, toegankelijk op 20 februari 2016 .
46. Jump up↑ Ermelo halveert aantal stembureaus voor referendum. ermelovannu.nl, 28 december 2015, toegankelijk op 20 februari 2016 .
47. Jump up↑ Referendum kost Stad bijna geholpen miljoen. oogtv.nl, 15 januari 2016, toegankelijk op 20 februari 2016 .
48. Jump-up↑ Overvolle stambureaus in Den Haag voor referendum GeenPeil over Oekraïne. Omroep West, 9 december 2015, toegankelijk op 20 februari 2016 .
49. Spring omhoog↑ Ook Barneveld kan stemmen in het referendum. Barneveldvandaag.nl, 14 januari 2016, toegankelijk op 20 februari 2016 .
50. Spring omhoog↑ “We vermoeden een situatie opkomst, dus minder stembureaus”. NOS, 16 februari 2016, toegankelijk op 20 februari 2016 (Nederlands).
51. ↑ Spring omhoog naar:a b c juiste teef over lagere stembureaus bij het referendum van Oekraïne. NOS, 3 maart 2016, toegankelijk op 4 maart 2016 (Nederlands).
52. Spring omhoog↑ Plasterk niet voor extra stembureau te zorgen bij referendum. NOS, 11 maart 2016, toegankelijk op 11 maart 2016 .
53. Jump up↑ Geen extra stembureaus voor referendum in Oldenzaal. NOS, 8 maart 2016, toegankelijk op 11 maart 2016 .
54. Jump up↑ Zoon en Breugel moeten vier stambureaus extra openen voor referendum Oekraïne. Eindhoven’s Dagblad , 14 maart 2016, toegankelijk op 14 maart 2016 .
55. Spring omhoog↑ WAAROM VOOR? Stem voor Nederland, toegankelijk op 10 maart 2016 .
56. Jump up↑ Associatieverdrag met Oekraïne en het referendum. Burgercomité-EU, toegankelijk op 10 maart 2016 .
57. Jump up↑ Oekraïne referendum gaat echt over een Nexit, zeggen supporters. Nederlands nieuws, 31 maart 2016, toegankelijk op 5 april 2016 (Engels).
58. Jump up↑ Wilmer Heck: Denken referendum gaat het niet om Oekraïne. NRC Handelsblad, 31 maart 2016, toegankelijk op 5 april 2016 (Nederlands).
59. ↑ Spring omhoog naar:a b Negeren als een campagnestrategie. NRC Next, 29 oktober 2015, toegankelijk op 20 februari 2016 (Nederlands).
60. Spring omhoog↑ Nederlandse premier om campagne te voeren voor Ja in EU-Oekraïne referendum. eubserver.com, 8 januari 2016, toegankelijk op 20 februari 2016 (Engels).
61. Jump up↑ Kees Verhoeven: Opinie: “Pechtold is echt geklonken.” D66 , 9 september 2015, toegankelijk op 20 februari 2016 .
62. Jump up↑ Referendum associatieverdrag Oekraïne. ChristenUnie , toegankelijk op 20 februari 2016 (Nederlands).
63. Jump up↑ Ja-kamp referendum Oekraïne verlaagt haar gewicht. de Volkskrant, 8 januari 2016, toegankelijk op 20 februari 2016 .
64. Jump up↑ Subsidie ​​referendum lastig proces. Trouw, 5 februari 2016, toegankelijk op 20 februari 2016 (Nederlands).
65. Jump up↑ Hubert Smeets: Poroshenko: GeenPeil is ‘koren op molen Poetin’. NRC Handelsblad, 26 november 2015, toegankelijk op 20 februari 2016 .
66. Jump up↑ Porosjenko doet beroep op solidariteit Nederlanders. NOS, 26 november 2015, toegankelijk op 20 februari 2016 (Nederlands).
67. ↑ Ga naar:a b Juncker waarschuwt Nederland. Tageblatt , 9 januari 2016, toegankelijk op 20 februari 2016 .
68. Jump up↑ Stéphane Alonso: Juncker: ‘English nee kan lijden aan grote grote continentale crisis’. NRC Handelsblad, 9 januari 2016, toegankelijk op 20 februari 2016 .
69. ↑ Ga naar:a b 14. Norbert Schmelzer Reading – Lezing door Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker, “De Europese Unie – een bron van stabiliteit in tijden van crisis”. Europese Commissie , 3 maart 2016, toegankelijk op 4 maart 2016 .
70. Jump up↑ Van Rompuy: ‘Een nee bij referendum is gênant voor Nederland’. Trouw, 14 maart 2016, toegankelijk op 14 maart 2016 .
71. Spring omhoog↑ Rusland niet blij, vergoed het. NOS, 27 juni 2014, toegankelijk op 20 februari 2016 (Nederlands).
72. Spring omhoog↑ Moskou legt embargo op Oekraïne. Tagesschau , 21 december 2015, toegankelijk op 20 februari 2016 .
73. ↑ Ga naar:a b Rusland wordt beschuldigd van clandestiene financiering van Europese partijen, omdat de VS de strategie van Vladimir Poetin in grote mate evalueert. The Daily Telegraph , 16 januari 2016, toegankelijk op 20 februari 2016 (Engels).
74. Jump up↑ Peter Mühlbauer: Nederlanders konden tegen EU-overeenkomst met Oekraïne stemmen. Heise online , 11 februari 2016, toegankelijk op 20 februari 2016 .
75. ↑ Naar:a b Briefing door woordvoerder Maria Zakharova van het ministerie van Buitenlandse Zaken , Moskou, 4 februari 2016. Het ministerie van Buitenlandse Zaken van de Russische Federatie , 4 februari 2016, is geopend op 20 februari 2016 (Engels).
76. Spring omhoog↑ Farage naar terug ‘nee’ stem in Nederlands referendum over de Oekraïense EU-associatie. EurActiv.com, 29 februari 2016, toegankelijk op 10 maart 2016 (Engels).
77. Jump up↑ Farage geniet van Nederlands voorgerecht bij Brexit referendum. de Volkskrant, 4 april 2016, toegankelijk op 4 april 2016 .
78. Spring omhoog↑ Farage zegt dat Nederlands “Nee” de Brexit-ondersteuning zou stimuleren. Reuters , 4 april 2016, toegankelijk op 4 april 2016 (Engels).
79. Jump up↑ Onderzoek: ‘Het Oekraïne-referendum’. EenVandaag, 2 april 2016, toegankelijk op 4 april 2016 (PDF, Nederlands).
80. Jump up↑ Referendum Oekraïne: ‘Nee-kamp’ loopt af. Elsevier, 30 maart 2016, toegankelijk op 1 april 2016 (Nederlands).
81. Jumping Up↑ repeat: HET REFERENDUM OVER DE Associatie-Overeenkomst BMO Oekraine Slotpeiling I & O Research 31 maart 2016 I & O Research, 31 maart 2016 Ontvangen op 2 april 2016 (PDF, Nederlands).
82. ↑ Jump up to:a b Onderzoeksopzet. Peil.nl, toegankelijk op 20 februari 2016 .
83. Spring omhoog↑ De Stemming van 20 maart 2016. Peil.nl, 20 maart 2016, toegankelijk op 24 maart 2016 (PDF, Nederlands).
84. Jumping Up↑ repeat: het referendum op de associatieovereenkomst met Oekraïne (maart 2016). I & O Research, 12 maart 2016 Ontvangen op 12 maart 2016 (PDF, Nederlands).
85. Jump up↑ Onderzoek: ‘Het Oekraïne-referendum’. EenVandaag, 25 februari 2016, toegankelijk op 29 februari 2016 (PDF, Nederlands).
86. Jump up↑ Verslag: het referendum over de associatieovereenkomst met Oekraïne (februari 2016). I & O Research, 19 februari 2016 Ontvangen op 27 februari 2016 (PDF, Nederlands).
87. Jumping Up↑ De Stemming van 7 februari 2016 Peil.nl 7 februari 2016 een beroep op 20 februari 2016 (PDF, Nederlands).
88. Jump up↑ Referendum van Oekraïne: ‘nee-kamp’ ligt voor, maar ‘ja-kamp’ loopt. I & O Research, 1 februari 2016, toegankelijk op 20 februari 2016 .
89. Jump up↑ Onderzoek: ‘Het Referendum 2016’. EenVandaag, 13 januari 2016, toegankelijk op 20 februari 2016 (PDF, Nederlands).
90. Jump up↑ Repeat: Het referendum over de associatieovereenkomst met Oekraïne. I & O Research, 1 februari 2016, toegankelijk op 20 februari 2016 (PDF, Nederlands).
91. ↑ Ga naar:a b Uitslag referendum Associatieovereenkomst met Oekraïne. Kiesraad, 12 april 2016, toegankelijk op 18 december 2016 (Nederlands).
92. Jump up↑ Handtekeningcollectie dwingt Nederland tot referendum over associatieovereenkomst met Oekraïne. RT , 15 oktober 2015, toegankelijk op 20 februari 2016 .
93. Spring omhoog↑ Duidelijkheid geëist van Rutte op GeenPeil. De Telegraaf, 16 oktober 2015, toegankelijk op 20 februari 2016 .
94. Spring omhoog↑ Kamermeerderheid steunt uitkomst GeenPeil. AD, 24 november 2015, toegankelijk op 20 februari 2016 (Nederlands).
95. Jump up↑ Kameroen: uitslag referendum Oekraïne respecteren. NOS, 25 november 2015, toegankelijk op 20 februari 2016 (Nederlands).
96. Spring omhoog↑ Wilders: “Dit is het begin van het einde van de EU”. Frankfurter Allgemeine Zeitung , 7 april 2016, toegankelijk op 7 april 2016 .
97. Jump up↑ Raheem Kassam: Nikki Farage van de UKIP in Amsterdam, voor het kleinste Nederlandse EU-referendum van WEDNESDAY. Breitbart.com, 4 april 2016, toegankelijk op 7 april 2016 (Engels).
98. Spring omhoog↑ Katie Mansfield: ‘Het begin van de EIND voor de EU’ Brexit-fans zijn blij als de Nederlandse stemmen de vakbond vernederen. Express, 7 april 2016, geopend op 7 april 2016 (Engels).
99. Jump up↑ Cameron hoopt Nederlands referendum ‘heeft geen invloed op’ Brexit-stem. AFP, 7 april 2016, toegankelijk op 7 april 2016 (Engels).
100. Spring omhoog↑ Maïa de La Baume: Juncker is ‘verdrietig’ over Nederlands Geen stem. politico.eu, 7 april 2016, toegankelijk op 7 april 2016 (Engels).
101. Jump up↑ Maaike van Houten: Kiesraad kraakt referendumwet. Trouw, 2 juni 2016, toegankelijk op 13 september 2016 (Nederlands).